Τσατιστά

[Nievsky]

Έχει ανοίξε τόπικ με μαντινάδες ήδη.Είχα διαβάσει/ακούσει ότι και στην Κύπρο υπάρχουν κάτι αντίστοιχο,αλλά δυστυχώς δεν βρήκα τπτ στο διαδίκτυο,είχα ακούσει μόνο μια εκπομπούλα στο ΡΙΚ.Λοιπόν η παράκληση είναι τριπλή:

όσοι ξέρουν να γράψουν εδώ τα αντίστοιχα κυπριακά τσατιστά για να τα ευχαριστηθούμε

να μου πείτε αν ξέρετε κανένα site που έχει

να μου υποδείξετε συλλογές/βιβλία και αν μπορώ να τις βρω πουθενά στην Αθήνα

[tik-tak]

Μαρτυρίες για τσατιστά στην Κύπρο υπάρχουν από το Μεσαίωνα και συγκεκριμένα από περιηγητές, οι οποίοι περιγράφουν συζητήσεις αγροτών με δίστιχα

Τα τσατιστά είναι η πιο συνηθισμένη μορφή λαϊκού τραγουδιού και αποτελούν ποιητικό είδος διαδεδομένο σε ολόκληρη την Κύπρο. Ως γνωστό, είναι δίστιχα με δεκαπεντασύλλαβους και ομοιοκαταληκτικούς στίχους στην κυπριακή διάλεκτο. Τα τσατιστά (από το "τσατίζω" που σημαίνει ταιριάζω), είτε έχουν αυτοτελές νόημα, παρά την περιορισμένη έκτασή τους, είτε λέγονται σε απάντηση άλλου τσατιστού. Σύμφωνα με τον λαογράφο Μιχάλη Χατζημιχαήλ, στην Κύπρο υπάρχουν μαρτυρίες για τα τσατιστά από το Μεσαίωνα και συγκεκριμένα από περιηγητές, οι οποίοι συναντούσαν στα χωριά αγρότες που μιλούσαν μεταξύ τους με δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα. Οι περιηγητές καταγράφουν την εντύπωση που τους προκάλεσε το γεγονός του αυτοσχεδιασμού των απλών ανθρώπων στην κυπριακή διάλεκτο.

Τα τσατιστά ήταν και είναι ο ξεχωριστός τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να εκφράζουν κάθε στιγμή την πληθώρα και τη διαφορετικότητα των συναισθημάτων τους, τον πόνο, τη χαρά, την προσμονή, τη λαχτάρα, τον έρωτα, το θυμό, την εκδίκηση, τη νοσταλγία. Έχουν ειπωθεί και συνεχίζουν να λέγονται τσατιστά για κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης ζωής. Τα περισσότερα αφορούν την αγάπη, και τον έρωτα, αλλά δεν λείπουν τα σατυρικά, της ξενιτιάς, διδακτικά, πειρακτικά, του αρραβώνα και του γάμου, για θέματα της καθημερινότητας και φυσικά για το θάνατο και την απώλεια αγαπημένων ανθρώπων.

Σύμφωνα με τον κ. Χατζημιχαήλ, τα τσατιστά είναι δημιουργήματα "λαϊκών ποιητών", δηλαδή ανθρώπων απλών και ως επί το πλείστον αγράμματων και όχι μορφωμένων, καθώς όπως εξηγεί όσο περισσότερη είναι η μόρφωση, τόσο μεγαλύτερη είναι και η απόσταση από την κυπριακή διάλεκτο, η οποία αποτελεί βασικό στοιχείο των τσατιστών.

Τσατιστό αντί καλημέρα

Στα παλιά τα χρόνια, σύμφωνα με τον κ. Χατζημιχαήλ, οι άνθρωποι συνεννοούνταν ακόμη και στην καθημερινότητά τους με τσατιστά. "Αντί για καλημέρα, τσάτιζαν ένα δίστιχο, για να πάρουν την απάντηση κατά τον ίδιο τρόπο από τον συνομιλητή τους".

Με τα χρόνια περιορίστηκε να συναντάμε τα τσατιστά στις γιορτές, τους γάμους, σε πανηγύρια, σε διαγωνισμούς, αλλά κυρίως στη γιορτή του Κατακλυσμού στη Λάρνακα. Τις πρώτες αναφορές για το διαγωνισμό τσατιστού στον Κατακλυσμό της Λάρνακας, τις συναντάμε το 1918 σε ένα μακροσκελέστατο ποίημα του ποιητή Χριστόφορου Παλέσιη, στο οποίο περιέγραφε τη γιορτή του Κατακλυσμού.

Στα οικογενειακά γλέντια, τα τσατιστά δεν συνοδεύονταν συνήθως από μουσικό όργανο. Στους γάμους, τις βαφτίσεις και τους αρραβώνες, απαραίτητο στοιχείο ήταν και η συνοδεία με βιολί και λαούτο.

Κατηγορίες τσατιστών

Στους διαγωνισμούς, τα τσατιστά χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες. Στα τσατιστά που δεν έχουν προκαθορισμένο θέμα, το οποίο προκύπτει με την έναρξη του τσατίσματος. Το θέμα σε αυτή την περίπτωση το επινοεί ο πρώτος που θα ξεκινήσει το διαγωνισμό. Ακολούθως, οι υπόλοιποι διαγωνιζόμενοι, θα πρέπει να συνεχίσουν να τσατίζουν πάνω στο ίδιο θέμα.

Η δεύτερη κατηγορία, αφορά στα τσατιστά με καθορισμένο θέμα. Στην περίπτωση αυτή, οι διαγωνιζόμενοι έχουν εκ των προτέρων ένα θέμα, στο οποίο θα πρέπει να "κτίσουν" τα τσατιστά τους.

Η τρίτη κατηγορία, είναι το λεγόμενο τσάτισμα της λέξης. Δίδεται δηλαδή στους διαγωνιζόμενους μια, δύο ή και περισσότερες λέξεις, οι οποίες θα πρέπει να περιέχονται στο δίστιχο τους.

Η πιο δύσκολη, όμως, κατηγορία κατά τον Μιχάλη Χατζημιχαήλ, είναι το τσάτισμα των ερωταποκρίσεων. Ο διαγωνισμός αυτός επιβάλλει τον ένα διαγωνιζόμενο να ερωτά με τσατιστό και τον άλλο να απαντά με τον ίδιο τρόπο. Ένα παράδειγμα της κατηγορίας αυτής είναι το εξής:

- Ένα φιλί μιας όμορφης πόσα ριάλια πάει;

- Όσα στοιχίζει και η ζωή του νέου που το πιάνει.

Τα δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα δεν αποτελούν χαρακτηριστικό μόνο της Κύπρου. Στην Κρήτη για παράδειγμα, τα δίστιχα ονομάζονται μαντινάδες, στη Στερεά Ελλάδα, λιανοτράγουδα και στα Ζαγοροχώρια της Ηπείρου, χαβάδια. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, οι μαντινάδες εμφανίστηκαν στην Κρήτη, κατά τον 15ο αιώνα, την περίοδο της Ενετοκρατίας. Οι Κρητικοί, εμφανώς επηρεασμένοι από τους Ενετούς ποιητές και την ευρωπαϊκή ποίηση, άρχισαν να χρησιμοποιούν την ομοιοκαταληξία, κάτι που δεν συνέβαινε μέχρι τότε. Καθοριστική φαίνεται να ήταν, όμως, και η επίδραση του Ερωτόκριτου στην επινόηση και την εξέλιξη της μαντινάδας

Μαντινάδες στην Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα

Αντίθετα με ότι πιστεύεται συνήθως, οι μαντινάδες δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο της Κρήτης. Μαντινάδες λέγονται επίσης τα λαϊκά δίστιχα στην Κάσο και Κάρπαθο, τα νησιά που γειτονεύουν με την Κρήτη στα ανατολικά της. Παρόμοια δίστιχα έχουν αναπτυχθεί και σε άλλα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους, ακόμα και στην Κύπρο, όπου είναι γνωστά σαν «τσατιστά».

Ιδιαίτερη ανάπτυξη έχει γνωρίσει το είδος στην Κύπρο, όπου ονομάζονται «τσατιστά» (τσατίζω: ταιριάζω), καθώς και στην Κάσο και την Κάρπαθο (όπου ονομάζονται μαντινάδες, όπως και στην Κρήτη –αυτά τα δύο μικρά νησιά, που γειτονεύουν με το ανατολικό άκρο της Κρήτης, έχουν δεχθεί και επιρροές από την κρητική παράδοση) αλλά και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου και γενικότερα του Αιγαίου πελάγους, ενώ και το Ιόνιο δεν έχει μείνει έξω από το «παιχνίδι» του δίστιχου, όπως φαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία.

[tik-tak]

Τα τσιατιστά προέρχονται από τη κυπριακή λέξη τσιαττώ που σημαίνει ταιριάζω...εννοώντας το ταίριασμα στους στίχους.

Τα τσιατιστά πηγάζουν από τη παραδοσιακή λαική ποίηση και απαγγέλονται συνήθως στα πανηγήρια, σε συναρθρίσεις και γλέντια (γάμους, χορούς, κτλ) από τους καλοφωνάρηδες της παρέας και την επανάληψη του τελευταιου στίχου ως συνήθως από τους υπόλοιπους.

Πολύ γνωστοί είναι και οι διαγωνισμοί τσιατιστών κυρίως στα πανηγύρια (του κατακλυσμού, για παράδειγμα) που γνωστοί ποιητάρηδες από τις γύρω περιοχές διαγωνίζονται στα τσιατιστά προσπαθώντας να ταιρίαξουν τους επόμενους στίχους τους σε αυτούς που απάγγειλε ο προηγούμενος...

Νικητής είναι αυτός που τα καταφέρει μέχρι τέλους!

Χαρακτηριστικό παράδειγμα:

Εγιώνη θέλω αντίπαλο πόψε να τραουδήσω

τσιέ να του δόκο μουστουνιές οσπου να τόν κερτίσω.

Επωλοπέτησες πολλά τσιέ επαρτό τσιέ χαπάρι

Τσιέ βάλω σου στό στόμα σου δυό πράτσα χαλινάρι.

Γεώργιος Πανατσιάς Κογκονιάς (1888-1963) ,

ο Λαικός Ποιήτης Του Μαραθοβούνου

Η θεματολογία ποικίλη και ευρεία..από ερωτικά, κοινωνικά μέχρι και ..μυλλωμένα (τα πονηρά).

Η περιοχή των κοκκινοχωριών ήτανε γνωστή γα τους ποιητάρηδες της που ετσιαττίζαν!

Όλα τα τσιατιστά αρχίζουν με ένα χαρακτηριστικό "...εεεεεεε......" παρατεταμένο και ακολουθούν οι στίχοι.

Εεεε...σε τουντο σπίτι που μπήκα είπα να τραουδήσω

...ειπά να τραουδήσω

Εεεε...τζιαν έσχετε καλή καρκιά , μεν μου τραβάτε πίσω

..μεν μου τραβάτε πίσω

-------

εεεεεε καλήν καρκιάν την έχουμεν, καλήν σαν το λουλούδι

...καλήν σαν το λουλούδι

εεεεεε καλές φωνούλες θέλουμεν, ν' αρχίσει το τραούδιν

...ν'αρχίσει το τραούδιν

-------

εεεεεε....Αγάπησα τες τζιαι τες δκυό

την μάνα τζιαι την κόρη

την μάνα τζιαι την κόρη

εεεεεε....η μάνα εν πομυλορκά

τζιη κόρη πομυλόρι

τζιη κόρη πομυλόρι

-------------------

εεεεεε...Τα μάθκια είπαν της καρκιάς

καρκιά γιατί έσιεις λύπη

αμμάθκια είσαστε στραβά

το ταίρι σας πως λείπει

-----------------------

εεεεε...Που τσιήνα που σιεν πάνω του

δκιό πράματα μ'αρεσάν :

Το ξοβαμμένο το bluejean

και τσιήνον που σιεν μέσα!

------------------

εεεεε, τζιαι εβούρουν όπως την πελλήν μες την γεμάτην στράταν

...μες την γεμάτη στράταν

εεεεεε, τζιαι μπήκα τζιαι στο internet να κάμω λίην πλάκαν

...να κάμω λίην πλάκαν

----------------

Εεεεεε....οπου τζιαν πέσσω βασανο που κρουζει μες τα στηθκια

Εεεε.....τζαι μόνο μες τα αγγάλη σου εννά βρω την αλήθκεια!

-----------------

Εεεεεεεεε αππήησα του ποταμού

τζιαι πάτησα παλλούραν (δις)

Εεεεεεεεε τζη είδα την κόρην του παπά

την ώρα που κατούραν (δις)

...................................

Εεεεεεεε που το στενόν της έρεσσα

πατίν πατίν τζιαι σφύρουν (δις)

Εεεεεεε τζι εππέσα ο σιηλλόπελλος

μες το βουρνίν του σιοίρου (δις)

------------------

εεε τζιαι ήρταν τα φαγιά , να φάμεν τζιαι να πιούμεν

....να φάμεν τζιαι να πιούμεν

εεεε τζιαι ύστερα να πέσουμε να ποσαντανωθούμε,

....να ποσαντανωθούμε

-----------------------

Εεεεεε εν να σε κάμω να βουράς

να πάεις στο χωρκό σου (δις)

Εεεεεε τζιαι πάλε να παράτηρας

αν είμαι ταπισώ σου (δίς)

--------------------------

Εεεεεε εν να σε κάμω ν'άρρωστάς

τζιαι πάλε να γιανίσκεις (δις)

Εεεεε το γιάτρικό σου νά'μαι γιω

τζι άλλην να μεν εβρίσκεις (δις)

-----------------------

εεεεεε, εννα ρτω το πουρνό ποτζί

να σε ποσιερετήσω,

εεεεεε, μονάχα η καρκιά μου εμέν

ξέρει ίνταλως να ζήσω!

----------------------

εεεεε ... τζιαι δεν ημπόρου αν δε σε ηδώ

μιτσά μου λουλουδένια

εεεε ... τζιαι απ'τον καημό μου αναστενώ

τζιαι καίγουμε για σένα

---------------------

εεεεε ... μια πουρέκα αγαπώ

με μελισσά τα μάθκια

εεεεε ... σαίτισε τα στήθκια μου

με τα γλυκά της νάζια

[tik-tak]

Εεεεεεεε Αρρώστησα τζιαι έν έμεινε

γιατρος που εν επία (δις)

Εεεεεεεε τζιαι το φιλί μιας μούζουρους

ήταν η θεραπεία (δις)

-----------------

Εεεεεεε Αρρώστησα τζιαι εφέραν μου

γιατρόν έναν Εβραίο (δις)

Εεεεεε τζιαι είπεν μου η αρρώστια μου

ένει για έναν νέο (δις)

----------------

Εεεεεε τα μάθκια της εν θάλασσα

τα στήθια της λιμάνι (δις)

Εεεεε τζι όποιος τα σιείλη της γευτεί

θέλει γιατρόν να γιάνει (δις)

----------------

εεεεεεεε, μα αν δεν ημπόρου να σε θκιώ

πο σ'έχω αποθημήσει

εεεεεεεε, στραοσυηλόπελλος εγιώ

τζαι θα γιερνώ στη δύση

-------------------

Εεεεεεεεεε επέρασα που το στενό της

τζι έκαμνε το πουρκούρι (δις)

Εεεεεεεεε λαλώ της δώμου μια κουταλιά

τζι είπεν μου έσιει αγγούρι (δις)

---------------

...χιχιχιχ...

[tik-tak]

Αρρώστησα τζιαι εν εμεινε

γιατρος που εν επία

και το φιλί μιας μουζουρούς

ήταν η θεραπεία

*******************

Εν να σε κάμω να αρρωστάς

και πάλε να γιανίσκεις

το γιατρικό σου να 'μαι εγιώ

και αλλο να μεν εβρίσκεις

**********************

Πο ούλα τα άστρα τ'ουρανού ενα με σενα μοιαζει

που βκαιννει τα χαράματα τζαι τ'αλλα σκοτεινιάζει

*******************

Αγάπη του καλοτζαιρκού να σ'ειχα το Γενάρην

απουν' η μέρα του μιτσιά , τζι η νυχτα του μιαλη

*******************

τα μαυρα μαθκια εχουν καμούς

τα μπλε εχουν τους πόνους

τζαι τα μελισσογιαλλουρα

δειχνουν στους ανδρες δρομους

[ξενος]